درباره‌ی کتاب زمان دست دوم

وقتی جایزه‌ی نوبل به سوتلانا آلکسیویچ (Svetlana Alexievich) اعطا شد، از او به دلیل ارائه‌ی نوع جدیدی از ژانر ادبی یاد شد و اثرش به عنوان تاریخ احساسات و روح لقب گرفت. سبک مستند الکسیویچ، گفت‌و‌گوهای فردی گسترده، با ترکیبی از صداها و خاطرات زنان و مردان عادی که آن‌ها را ضبط کرده، وجه تمایز او است. او از مردمانی گفت که به ندرت فرصت صحبت دارند و تجربه‌هایی را مکتوب کرد که اغلب در تاریخ یک کشور گم می‌شوند.

سقوط اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 در تاریخ جهان یکی از مهم‌ترین رویدادهای سیاسی است که بر سرنوشت ملت‌ها تأثیر به‌سزایی داشت. نویسنده در کتاب زمان دست دوم (Secondhand Time: The Last of the Soviets) با تعداد قابل‌توجهی از مردم عادی به گفت‌و‌گو نشسته و صحبت آن‌ها را که مکمل هم هستند مثل یک پازل کنار هم آورده تا علی‌رغم روایت‌های مختلف رسمی، تجربیات مردم و واقعیت‌هایی که می‌گویند را به نمایش بگذارد. این کتاب روایتگر آدم‌هایی است که سیاست فارغ از سن، نژاد و طبقه‌ی اجتماعی زندگی‌شان را به کلی تغییر داده؛ از استادان دانشگاه و قهرمانان جنگی که توسط مردم پس زده شده بودند گرفته تا کاسبان و اعضای سابق حزب کمونیست. کتاب زمان دست دوم فروپاشی کمونیسم را واکاوی کرده است. شهروندان روسیه تمام مدت سی‌سال زندگی خود را از یادها گذرانده‌اند تا به خواننده نشان دهند که در دوران سقوط اتحاد جماهیر شوروی چطور زندگی می‌کردند و آن زندگی چه تفاوت‌هایی با زندگی در دوران روسیه‌ی جدید دارد.

سوتلانا آلکسیویچ همانند چهار کتاب قبلی خود در این کتاب نیز از روش مصاحبه‌ی ‌مستقیم با مردم و انتقال آن به مخاطب استفاده کرده. او این مصاحبه‌ها را طی سال‌های 1991 تا 2012 جمع‌آوری کرده تا از این طریق تصویری جامع و دقیق از روسیه‌ی معاصر نشان دهد، که با خود خاطراتی از ظلم، وحشت، قحطی و قتل عام دارد و مردمی که با امید به آینده کنار هم کار می‌کردند و می‌جنگیدند تا کشوری آباد تشکیل دهند، کشوری که زمانی بر یک سوم جهان حکومت می‌کرد.

با وجود شدیدترین بلا‌ها و دردهایی که به مردم طی سال‌ها تحمیل شده بود، آن‌ها یاد گرفته بودند اگر خود و خانواده‌شان را دوست دارند باید سکوت کنند و به کسی چیزی را توضیح ندهند. ترس از ابراز عقیده و وحشت از حکومت هنوز وجود داشت و علی‌رغم فروپاشی شوروی، گرفتن مصاحبه و حرف کشیدن از شهروندانی که از پدرانشان خاموشی را به ارث برده بودند کار بسیاردشواری بود، اما الکسیویچ از پس این مهم برآمد و توانست غم‌ها و شادی‌های یک ملت را به چالش بکشد.

جوایز و افتخارات کتاب زمان دست دوم

• برنده‌ی جایزه‌ی مدیسی سال 2013
• برنده‌ی جایزه‌ی Bela Shayevich سال 2018
• برنده‌ی جایزه‌ی Ryszard Kapuściński سال 2014
• برنده‌ی جایزه‌ی Los Angeles Times Book Prize سال 2016
• یکی از ده کتاب برتر سال 2017 به انتخاب هفته‌نامه‌ی واشنگتن‌پست، بوستون گلوب و وال‌استریت ژورنال
• و…

نکوداشت‌های کتاب زمان دست دوم

• مجموعه‌ای از احساسات و خاطرات، خام و قدرتمند که یکی از واضح‌ترین و درخشان‌ترین گزارش‌هایی است تاکنون کسی نظیر آن را انجام نداده است. (واشنگتن پست)
• کاوشی بزرگ در مورد مردمی که باعث سقوط کمونیسم شدند. کتاب زمان دست دوم تصویری کاملاً مبهوت‌کننده و عمیق از مردمی را نشان می‌دهد که انگار جایگاه خود را در تاریخ از دست داده‌اند. (سان‌فرانسیسکو کرونیکل)
• کتاب زمان دست دوم مانند فاخرترین آثار ادبی یک تحقیق جامع و بی‌عیب و نقص از وضعیت انسان ارائه می‌دهد. سبک نگارشی آلکسیویچ با یک رمان‌نویس تفاوت دارد اما از جنبه‌هایی می‌توان این کتاب را با رمان جنگ و صلح تولستوی مقایسه کرد. (وال استریت ژورنال)
• زمان دست دوم به عنوان یک اثر مهم در سراسر اروپا شناخته می‌شود و تصویری جامع و صمیمی از مردمی ارائه می‌دهد که پس از رهایی از کمونیسم به سمت سرمایه‌داری رفته‌اند و هر کدام از آن‌ها در یک بحران گرفتار آمده‌اند. این کتاب مجموعه‌ای از مونولوگ‌های مردم شوروی سابق است و هر کدام از مصاحبه‌ها نشان می‌دهد که تاریخ نه تنها توسط افراد بزرگ و قدرتمند تعیین می‌شود بلکه مردم عادی که در آشپزخانه‌هایشان مشغول صحبت هستند نیز در این تاریخ‌سازی نقش دارند. (نیویورک تایمز)

کتاب زمان دست دوم مناسب چه کسانی است؟

اگر به تاریخ شفاهی علی‌الخصوص وقایع روسیه و جماهیر شوروی علاقه دارید و می‌خواهید این بازه‌ی تاریخی را از زبان مردمی که آن را چشیده‌اند مطالعه کنید، این کتاب را از دست ندهید.

با سوتلانا آلکسیویچ بیشتر آشنا شویم

سوتلانا آلکسیویچ در سال 1948 در اکراین به دنیا آمد. مادرش اهل اوکراین و پدرش بلاروسی بود و بیشتر عمر خود را در اتحاد جماهیر شوروی و بلاروس امروزی گذراند. پس از اتمام تحصیلاتش در مدرسه شروع به روزنامه‌نگاری کرد. او مدتی را در اروپای غربی در تبعید به سر برد. با موفقیت در روزنامه‌نگاری، ژانر داستان‌نویسی خود را شروع کرد و تاریخ را مبتنی بر گفته‌ها و مشاهدات روایت کرد. در این روند، تاریخچه‌ی شفاهی چندین واقعه در تاریخ اتحاد جماهیر شوروی را نوشت. الکسیویچ خود را یک روزنامه‌نگار نمی‌داند بلکه به قول خودش ژانر او ادبیات مستند است؛ او به زبان روسی می‌نویسد و برنده‌ی جایزه‌ی نوبل ادبیات در سال 2015 شده است. از جمله آثار او می‌توان به کتاب‌های «آخرین شاهدان»، «پسران زینکی» و «صداهایی از چرنوبیل» اشاره کرد.

در بخشی از کتاب زمان دست دوم می‌خوانیم

وای وای وای! دیگر نمی‌توانم. آخرین چیزی که یادم هست، صدای جیغ بود. جیغِ چه کسی، نمی‌دانم! یا جیغ من بود یا جیغِ خانم همسایه‌ای‌ که در راه‌پله بویِ گاز را حس کرده و به پلیس زنگ زده بود. (بلند می‌شود و به‌سمت پنجره می‌رود)

پاییز است. تا همین چند وقت پیش، پاییز طلایی بود و حالا پاییز سیاه شده است. آن‌قدر باران می‌بارد و ابرها انبوه هستند که هوا در طول روز هم خیلی تاریک است. از صبح هوا تاریک است. تمام چراغ‌های خانه را روشن می‌کنم. تمام روز روشن هستند. کمبود نور دارم… (بر می‌گردد و روبه‌روی من می‌نشیند)

اوایل خوابِ مرگم را می‌دیدم. در بچگی بارها صحنۀ مرگِ مردم را دیده بودم ولی کم‌کم فراموشم شده بود… (اشک‌هایش را پاک می‌کند)
نمی‌دانم چرا گریه می‌کنم. من که همه‌چیز را می‌دانم… من همه‌چیز زندگی‌ام را می‌دانم. خواب دیدم تعداد زیادی پرنده بالای سرم می‌چرخند و خودشان را به شیشۀ پنجرﮤ خانۀ من می‌کوبند. از خواب بیدار شدم. حس می‌کردم کسی کنار سر من ایستاده. یکی آن جا بود. می‌خواستم سرم را برگردانم، ببینم او کیست ولی ترس و حسی غریب می‌گفت نباید این کار را بکنم. نباید! (ساکت می‌شود)

من خواسته و آرزوی دیگری داشتم. این خواستۀ من نبود. شما دربارﮤ کودکی‌ام از من پرسیدید… (صورتش را با دستانش می‌گیرد)
هنوز هم بوی شیرینِ گُل مینا را احساس می‌کنم. هنوز هم کوه، برج دیدبانی و سربازی را که در آن نگهبانی می‌داد، می‌بینم. سربازی که زمستان‌ها پالتوی پوست و بهار پالتوی نازکی به تن داشت. هنوز هم آن‌همه تخت‌ آهنی را که کنار هم گذاشته ‌شده بودند، می‌بینم.

فهرست مطالب کتاب

مقدمه مترجم
مقدمۀ نویسنده
فصل اول: آرامشی آخرالزمانی
از هیاهوی خیابان تا گپ‌وگفت آشپزخانه‌ای (19912001)
ده داستان در جَو و فضایی سرخ
زیبایی دیکتاتوری و راز پروانه‌ای محبوس در سیمان
برادران و خواهران، جلادان و قربانیان و رأی‌دهندگان
نجوا و فریاد… دربارۀ شور‌ و ‌شعف
مارشالِ تنهایِ سرخ و سه روزِ انقلابی فراموش‌شده
خوبی خاطرات و عمق مفاهیم
تورات و مؤمنانی از جنسِ دیگر
خشونت آتش و نجات در اوج
حلاوت رنج و درد و سلیقۀ روح روس
آنگاه که کشتن مخلوق خدا، خدمت به خدا دانسته می‌شود
پرچم کوچکِ سرخ و لبخندِ تبر
فصل دوم: جذابیتِ توخالی
از هیاهوی خیابان تا گپ‌و‌گفت آشپزخانه‌ای (20022012)
10 داستان بدون جَو و فضایی خاص
مارگاریتا و ابوالفضل، رومئو و ژولیتی دیگر
مردمی که پس از کمونیست، مردم دیگری شدند
تنهایی‌ یعنی خودِ خوشبختی
میل به کشتن و ترس از داشتن چنین آرزویی
پیرزنی با موهای بافته و دختری زیبارو
غمی ناشناس، ودیعۀ خداوند در ورودی خانۀ شما
زندگی نکبت‌بار و صد گرم خاکستر نرم در گلدانی سفید
وسواسی نبودن مردگان و سکوتِ گردوغبار
تاریکی‌ افسونگری که «زندگی دیگری می‌توان از آن ساخت»
شجاعت و پیامدهایش
منابع و مآخذ